Νίκος Κυπραίος: Τα Πάθη των Ιχθύων

Τα ψάρια δεν είναι από τα αγαπημένα θέματα των σύγχρονων ζωγράφων. Παλαιότερα, όταν κυριαρχούσε η θρησκευτική θεματογραφία, το ψάρι ήταν η αλληγορία του Χριστού και ο ΙΧΘΥC παρέπεμπε όχι μόνον στο Θεάνθρωπο αλλά και στους πρώτους χριστιανούς. Στις κατακόμβες όπου έβρισκαν προστασία από τους διώκτες τους και εκτελούσαν το τελετουργικό τους, έβρισκαν χρόνο να χαράξουν στους τοίχους το σύμβολο της πίστης τους αλιεύοντας τη θεϊκή σοφία και την προστασία του Ιησού. Με το χρόνο, όταν το ξεδιάλεγμα των ψαριών από το δίχτυ του ψαρά απέκτησε το θεολογικό νόημα της επιλογής των ενάρετων ψυχών (καλά ψάρια) που κερδίσουν την αιώνια ζωή και των κακών που θα ριχθούν στην κάμινο του πυρός, ο φόβος της τιμωρίας πέρασε στην παράδοση και γέμισε τους ανθρώπους με δεκάδες δεισιδαιμονίες («φάτε μάτια ψάρια», λαχτάρα, γρουσουζιά οικονομική καταστροφή, κ.ά.). Έτσι το ψάρι των θεϊστών, δεν αυτονομήθηκε ποτέ σαν θεματογραφία της ζωγραφικής, όπως μια ανθογραφία ή μια νεκρή φύση με κυνήγι, θέματα που εξήρανε τον υλιστικό Μανιχαϊσμό, και παρέμεινε ένα συμπληρωματικό στοιχείο στη σύνθεση. Δύσκολα λοιπόν ένας ζωγράφος σκέφτεται να ακουμπήσει σε μια ενότητα «καταραμένη» και οικονομικά ασύμφορη αφού γνωρίζει εξ αρχής ότι η προκατάληψη των πιθανών αγοραστών θα υπερισχύσει.

Τι οδηγεί λοιπόν το Νίκο να βάλει το μαχαίρι στο κόκκαλο και να παλέψει με τις προκαταλήψεις μας; Είδαμε κι άλλα έργα του, μεγάλες ενότητες με λαμπερά φυσικά τοπία, με πυρπολημένα δάση, με σκηνές πόλης, με οστεωμένους αγίους, με διεισδυτικές προσωπογραφίες, με ανθογραφίες όπου δεν άδειαζε τις φόρμες από το περιεχόμενό τους αντίθετα, αναδείκνυε το αντικείμενο συνδυάζοντας σε ενιαίο σύνολο με ιδιόμορφο τρόπο τις γραμμές και τα χρώματα. Όλες του οι εικόνες μοιάζουν σαν ένα παρανάλωμα χρωμάτων, σαν να καίγεται η ζωγραφισμένη επιφάνεια από τον πόθο του να χωρέσει σ’ αυτήν τα οράματά του.

Όσοι γνωρίζουμε το Νίκο, ο λιτός και ασκητικός τρόπος ζωής του μας έχει αποδείξει, ότι δε ζητά και πολλά πράγματα από τη ζωή του, πέρα από το να μπορεί να ζωγραφίζει, διαρκώς και αενάως να χρωματίζει τα θραύσματα των σκέψεών του πάνω σε μια λευκή επιφάνεια ζωγραφικής. Στις συνεχόμενες ώρες μοναχικής εργασίας, όπως οι αληθινοί ερημίτες της πίστης, η φαντασία του χωρίς να αποκόπτεται από την πραγματικότητα, προβάλλεται στο μέλλον και εκεί, ανάμεσα στο σημαίνον και το σημαινόμενο έρχεται το ταλέντο του να μεταμορφώσει τις συνθήκες του παρόντος. Ο Νίκος δεν ζωγραφίζει αντιγράφοντας για να ερμηνεύσει τον κόσμο, δεν αποτυπώνει ένα όνειρο, ούτε μιμείται μια φανταστική πραγματικότητα. Ένας αέρας ποιητικός μέσα από τις ρωγμές της σπασμένης συμβατικότητας τον οδηγεί να ζωγραφίζει με συνεχή επίγνωση την ασυνέχεια ανάμεσα στην πραγματικότητα και το μέλλον της. Αλλιώς πώς να εξηγηθούν εικόνες ψαριών ανάμεσα στους καμένους κορμούς των δέντρων (Πικρά Δάκρυα, Διανύοντας Αποκαΐδια, Μέσα στις Τέφρες), ψάρια που αιωρούνται σε κόκκινο φόντο με χαλάσματα (Μαρτυρικές Θερμοκρασίες), χριστόψαρα που ταξιδεύουν σε γκρίζο τοπίο μεταφέροντας με δυσκολία μια δυσανάλογη για το σώμα τους σταγόνα αίματος (Σταγόνα διάφανη);

Η τέχνη του Νίκου, ένας οπτικός συνειρμός εσχατολογίας, μας αναγκάζει να συνειδητοποιήσουμε τις απότομες διακοπές των κτύπων στο ρολόι της Φύσης. Όπως το παιδί ζητάει την επιβεβαίωση για να μην νιώσει ότι είναι ορφανό, ο Νίκος οπτικοποιεί το άγχος της ανθρώπινης παρεμβατικότητας σε αμφιβολία, μήπως και μας υπενθυμίσει πόσο δύσκολο πράγμα είναι να ακολουθούμε το ρυθμό. Χωρίς να μένει στην επιδερμίδα των συναισθημάτων διεγείρει τη φαντασία μας ώστε να διακρίνουμε το σωστό μέτρο από το λάθος. Γι’ αυτό και δημιούργησε μια νέα δύσκολη ενότητα υψηλών τόνων επειδή, δεν υπάρχουν περιθώρια για παρανοήσεις.

Ωστόσο, αυτές οι ευρηματικές εικόνες λυρικότητας θα ήταν λάθος να τις αντιληφθούμε σαν εικόνες Αποκάλυψης. Αν η γλώσσα έχει τη δύναμη με τα γλωσσικά της σημεία να συνθέτει νοερές εικόνες δέους και φόβου, η ζωγραφική έχει τη δύναμη να οπτικοποιεί αποσπασματικές εμπειρίες της πραγματικότητας που μπορεί να εμφανίζονται ως ‘αποκαλυπτικές’. Η διαφορά είναι όση ανάμεσα στη μαγεία και την αμφιβολία. Η πρώτη υποθάλπει την άγνοια ή άλλη, στηρίζεται στη γνώση και την αυτοσυνειδησία. Γι’ αυτό ο Νίκος, δεν εικονογραφεί κείμενα προφητειών και μελλοντικών καταστροφών όπως κάνανε στο Μεσαίωνα οι ζωγράφοι των εικονογραφημένων χειρογράφων. Προσθέτοντας τη μία εικόνα της σειράς τα Πάθη των Ιχθύων (2008-2009. 70x100 εκ.) δίπλα στην άλλη, αιχμαλωτίζεται το βλέμμα του θεατή από την εκρηκτική φαντασία που ξεδιπλώνει ένα απλό θέμα, αναστέλλεται η λογική. Αν ερμηνεύσουμε το ψάρι ως σύμβολο, προσκολλόμαστε σε μια θεολογική ερμηνεία και το περιορίζουμε, στερώντας την ομορφιά και τη συμμετρία της εικαστικής του δομής. Ας μη συγχέουμε όμως, την έκφραση με την επικοινωνία. Η κόκκινη κηλίδα, ο αφρός σα σύννεφο, ένα κοχύλι όμοιο με μαντήλι, τεμαχισμένα, χαρακωμένα ή λιωμένα ψάρια, είναι σημεία της ζωγραφικής τεχνικής του Νίκου που εκφράζεται με χειρονομίες, με σχήματα και χρώματα να φτιάξει εικόνες ψυχικής διάθεσης. Αν οι πίνακές του έχουν διαφορετική ένταση είναι γιατί όπως στους εξπρεσιονιστές, κάθε έργο έχει και άλλη ποσότητα προσωπικής εμπειρίας. Είτε το θέλουμε είτε όχι, ο Νίκος μας μυεί στην ένταση της εμπειρίας του, ένα μικρό οπτικό απόσπασμα από το ανεξέλεγκτο δράμα του κόσμου.

(κείμενο για τον κατάλογο ατομικής έκθεσης 2009)